ایجاد و اجرای «برنامه ملی ثبت سرطان در ایران» را می‌توان یکی از مهمترین اقدامات تحقیقاتی و اجرایی دکتر رضا ملک‌زاده، استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی تهران ، معاون وقت تحقیقات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و محقق برجسته علوم پزشکی در زمینه‌‌ بیماری‌های غیرواگیر بویژه تحقیقات وسیع و موثر در بیماری سرطان دانست.

پیش از اقدامات دکتر رضا ملک‌زاده برای ایجاد نظام ثبت سرطان در ایران که بنیان برنامه کنترل سرطان است، تلاشهایی توسط برخی از محققان داخلی با همکاری محققان خارجی صورت گرفته بود. نخستین گامها برای شکل‌گیری نظام ثبت سرطان از دهه 1950 برداشته شد. در سال 1955 اولین اطلاعات ثبت سرطان در دانشگاه تهران (علوم پزشکی تهران) توسط دکتر حبیبی ایجاد و در سال 1956 منتشر شد. این گزارش حاوی داده‌های سالهای 1945 تا 1956 بود. بر اساس این گزارش میزان شیوع سرطان در جنوب کشور 28 در هر 100 هزار  و در شمال، 42 در هر 100 هزار نفر بود.

در ادامه، در سال 1969 شیوع بالای سرطان  معده در شمال ایران و سرطان مری در شمال شرق ایران توجه پژوهشگران بین‌المللی را به خود جلب کرد و نخستین ثبت سرطان مبتنی بر جمعیت در این منطقه به طور مشترک توسط دانشکده بهداشت دانشگاه تهران و آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در بابل- استان مازندران در ساحل دریای خزر ایجاد شد و سپس به گیلان گسترش یافت. بر اساس اطلاعات این ثبت سرطان، دکتر محبوبی و همکارانش گزارش دادند که میزان شیوع سرطان مری در استان گلستان بسیار بالا (100 در هر 100 هزار نفر ) و شیوع این بیماری، بویژه در میان مردم ترکمن، بالاتر (109 در هر 100 هزار مرد و 174 در هر 100 هزار زن) بوده است.

اما همه این تلاشها به دلیل دشواری‌ها، پیچیدگی‌ها و چالش‌های فراوان پیش روی برنامه «ثبت سرطان» به سرانجام لازم نرسید و در اوایل دهه 1980 با رخداد وقایع سیاسی اجتماعی در ایران از جمله وقوع انقلاب و جنگ تحمیلی عراق متوقف شدند.

نخستین نظام ثبت سرطان مبتنی بر جمعیت پس از تلاش‌های ناکام قبلی، در زمان اجرای مطالعه سرطان معده در شمال (ثبت سرطان اردبیل) و مطالعه سرطان مری در شمال شرق ایران (ثبت سرطان در استان گلستان) شکل گرفت. دکتر رضا ملک‌زاده، استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی تهران و موسس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد این دانشگاه در زمان اجرای این دو مطالعه ، با همکاری موثر  و وسیع محققانی از دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، اردبیل،  مازندران، گلستان، گیلان ، محققان بین‌المللی بویژه دکتر «دی‌مکس پارکین»، رییس وقت نظام ثبت سرطان سازمان بهداشت جهانی و با تلاش و کوشش بسیار مقامات محلی استان‌های گلستان و اردبیل طی سالهای 1994 (1373) تا 1995 (1374)  نظام ثبت سرطان مبتنی بر جمعیت را ایجاد کردند و مقالات متعدد حاصل از ثبت سرطان  در مطالعه سرطان معده در شمال و سرطان مری در شمال شرق ایران، بعدها در کنار سایر مقالات مرتبط با ثبت سرطان در ایران مورد استناد« Globocan »  (معتبرترین مرجع جهانی ثبت سرطان در سازمان بهداشت جهانی و گزارش جامع  از وضعیت سرطان در دنیا  که نسخه جدیدتری از آن، در سال 2010 توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان منتشر شد) قرار گرفت.

گام بعدی که به سازماندهی نظام ثبت سرطان در ایران کمک فراوانی کرد، مطالعه بزرگ کوهورت گلستان (بزرگترین مطالعه کوهورت خاورمیانه و شمال آفریقا) بود که به رهبری دکتر رضا ملک‌زاده، موسس و رییس وقت پژوهشکده گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران و تیمی از محققان علوم پزشکی تهران ، علوم پزشکی گلستان و با همکاری های موثر بین‌المللی به اجرا درآمد. این مطالعه بزرگ که با مشارکت 50 هزار داوطلب 45 سال به بالا، به بررسی علل بروز و شیوع سرطان مری در شمال شرق ایران (استان گلستان، شهرستان گنبد و 336 روستای اطراف) به عنوان  منطقه‌ای با بیشترین بروز سرطان مری در جهان پرداخته و دارای دستاوردهای تحقیقاتی بزرگ ملی و بین‌المللی است، نیاز به برنامه مقدماتی ثبت سرطان نظام‌مندتری داشت. بر همین اساس در سال 1385، برنامه ثبت سرطان مبتنی بر جمعیت گلستان  به عنوان ضرورت اولیه اجرای «مطالعه کوهورت گلستان» در دانشگاه علوم پزشکی گلستان راه‌اندازی شد و توانست الگوی موفقی برای  اجرای ثبت سرطان مبتنی بر کل جمعیت ایران ارائه دهد. نخستین گزارش ثبت سرطان مبتنی بر جمعیت گلستان، به آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی (WHO/IARC) و انجمن بین‌المللی نظام‌های ثبت سرطان (IACR) ارسال شد و مورد تایید قرار گرفت و داده‌های آن در پروژه Globocan 2008 مورد استناد قرار گرفت.

با الگوی ثبت سرطان مبتنی بر جمعیت استان گلستان در ایران ، دکتر ملک‌زاده، در دوران مسوولیت معاونت تحقیقات وزارت بهداشت (طی سالهای 1392 تا 1399) به کمک همکاران و همراهی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، «برنامه ملی ثبت سرطان در ایران» را  پایه‌ریزی کردند. برنامه ثبت سرطان فرایندی بسیار پیچیده و دشوار دارد و اجرای آن در ایران نیازمند همکاری بخشهای مختلف وزارت بهداشت بود.  بر همین اساس برای یکپارچه شدن این فعالیت‌ها، تفاهمنامه‌ای بین معاونت‌های «تحقیقات» ، «بهداشت» و «درمان»  وزارت بهداشت منعقد و پس از تایید در کمیته ملی  مدیریت سرطان و کمیته ملی کنترل بیماری‌های غیرواگیر با تایید دکتر حسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر وقت بهداشت و رییس کمیته ملی مدیریت سرطان برای اجرا به دانشگاه‌های علوم پزشکی ابلاغ شد. پس از آن، دبیرخانه برنامه ملی ثبت سرطان در ستاد وزارت بهداشت با مدیریت اجرایی دکتر غلامرضا روشندل، زیر نظر دکتر رضا ملک‌زاده، به عنوان نایب رییس کمیته ملی مدیریت سرطان، به کار خود ادامه داد.

سرانجام با اجرای سراسری برنامه ثبت سرطان در تمام استان‌های ایران طی سال 1393، نخستین گزارش ثبت سرطان مبتنی بر کل جمعیت ایران ارائه شد. تلاش ایران در ارائه نخستین گزارش ثبت سرطان مبتنی بر کل جمعیت ، به اندازه‌ای موثر و نتیجه‎‌بخش بود که این گزارش، به دلیل دقت و کیفیت بالای داده‌های ثبت سرطان، در حد کشورهای توسعه‌یافته و همچنین پوشش بالای جمعیتی (98 درصد)، برای انتشار در مرجع «ثبت سرطان در پنج قاره جهان»  به عنوان معتبرترین مرجع جهانی ثبت سرطان وابسته به سازمان بهداشت جهانی مورد تایید قرار گرفت و بعدها نیز انتشار یافت.

با اجرای موفق برنامه ملی ثبت سرطان مبتنی بر کل جمعیت ایران که حاصل تلاش بسیاری از محققان علوم پزشکی و مدیران اجرایی در وزارت بهداشت بوده است، امیدهای فراوانی برای تشخیص زودهنگام و درمان بموقع سرطان و مدیریت این بیماری ایجاد شد و گام‌های محکمی برای تداوم ارائه داده‌های متقن به مراجع معتبر ثبت سرطان در جهان شکل گرفت و تا کنون گزارش‌های سالانه دقیق مبتنی بر کل جمعیت از میزان بروز سرطان‌ها، و شایع‌ترین سرطان‌ها در ایران منتشر شده است.

در ادامه این تلاش‌های موفقیت‌آمیز، در نهایت، در شهریور 1399 ، سامانه «سیمای سرطان در ایران» در دوره مسوولیت دکتر ملک‌زاده در معاونت تحقیقات وزارت بهداشت با همکاری دو معاونت بهداشت و درمان این وزارتخانه، ایجاد شد و وی به عنوان یکی از پایه‌گذاران اصلی برنامه ملی ثبت سرطان و نایب رییس کمیته ملی مدیریت سرطان ایران، در هدایت برنامه ملی ثبت سرطان مبتنی بر کل جمعیت ایران و در نهایت شکل‌گیری سامانه «سیمای سرطان در ایران» نقش مهمی ایفا کرده است.

سرطان، پس از بیماری‌های قلبی و عروقی، دومین عامل مرگ و میر و پرهزینه‌ترین بیماری در ایران و جهان است. با این حال، نیمی از سرطان‌ها قابل پیشگیری و بسیاری از انواع آن، در صورت تشخیص زودهنگام و درمان بموقع، قابل درمان است. سامانه نظام ثبت سرطان ایران، ضمن ارائه آمار دقیق بروز سرطان‌ها و شایع‌ترین سرطان‌ها در کشور، فرصت مناسبی برای سیاستگذاران نظام سلامت و محققان علوم پزشکی برای پیشگیری، تشخیص و درمان بموقع سرطان‌ و انجام تحقیقات موثر درباره این بیماری است.

انتهای پیام