معرفی بیماری‌های التهابی روده (Inflammatory Bowel Disease/IBD)
بیماری های اﻟﺘﻬﺎﺑﯽ روده اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺑﯿﻤﺎري «ﮐﻮﻟﯿﺖ اوﻟﺴﺮوز» / Ulcerative Colitis و ﺑﯿﻤﺎري «ﮐﺮون» / Crohn’s Disease را در ﺑﺮ گرفته و میتواند در هر سنی از کودکی تا بزرگسالی بروز یابد. اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺳﻨﯿﻦ ﺟﻮاﻧﯽ و بین 18 تا 29 سالگی دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد. هر چند بیماری میتواند در سنین کمتر از دو ﺳﺎلگی و ﯾﺎ دﻫﮥ ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ زﻧﺪﮔﯽ نیز بروز یابد.
بیماری‌های اﻟﺘﻬﺎﺑﯽ روده یک بیماری پیش رونده است که در صورت عدم کنترل، موجب التهاب در بافت لوله گوارش شده و با نفوذ به عمق بافت‌های آسیب‌دیده، باعث زخم در دستگاه گوارش و ایجاد درد و ناتوانی در بیمار می‌شود. در بیماری کرون، درگیری در روده بزرگ و کوچک و به صورت تکه‌تکه بوده و التهاب تمام ضخامت دیواره روده را درگیر می‌کند. ناحیه درگیر می تواند از مقعد تا دهان باشد. در بیماری کولیت اولسروز، التهاب، سطحی اما یکپارچه است و کولون و یا رکتوم، محل اصلی درگیری هستند.
میزان بروز ، شیوع و مرگ ناشی از بیماری‌های التهابی روده
جهان: مطالعه 2019 بار جهانی بیماری هاGlobal Burden of Disease / که هرسال توسط انستيتوي سنجش و ارزشيابي سلامت دانشگاه واشنگتن امريکا با همکاری صدها محقق از سراسر جهان انجام می شود، شمار مبتلایان بیماری‌های التهابی روده در جهان را طی سال 2017 شش میلیون نفر (84 در 100 هزار نفر) برآورد کرده است. طبق همین مطالعه ، شیوع بیماری های التهابی روده در جهان طی سه دهه گذشته، 85 درصد افزایش نشان داده است. طی سه دهه گذشته، شمار مرگ‌های ناشی از این بیماری در جهان نیز 67 درصد افزایش داشته که البته بیشترین نرخ مرگ در بین افراد 75 سال به بالا بوده است.
ایران: بیماری های التهابی روده در ایران، در گذشته یک بیماری نادر به شمار می رفت؛ به طوری که تا 4۰ سال پیش نامی از آن در کشور مطرح نبود اما طی سالهای گذشته به سرعت افزایش یافته است. آخرین مطالعه انجام شده در سال 1395 در ایران شمار مبتلایان به این بیماری را بین 35 تا 40 هزار نفر برآورد و بیشترین میزان شیوع این بیماری را بین سنین 30 تا 40 سالگی گزارش کرده است.
علائم بیماری های التهابی روده
علائم بیماران در بیماری‌های التهابی روده (کرون و کولیت اولسروز)، بسته به شدت التهاب و منطقه درگیری در دستگاه گوارش، میتواند از سطح ملایم تا شدید متغیر باشد.
علائم اصلی بیماری کرون شامل درد شکم، گاهی اسهال بدون خونریزی، دردهای کولیکی شکم همراه با فیستول در نواحی مختلف و عمدتا در اطراف مقعد یا بدون فیستول است. علائم اصلی بیماری کولیت اولسروز نیز شامل اسهال همراه با خونریزی و دردهای پیچشی روده است.
اما علائم عمومی دیگری شامل کم خونی، ضعف، بی حالی، دردهای شبانه، نفخ شکم، تهوع، استفراغ ، تب خفیف ناشی از التهاب و عفونت بیش از یک یا دو روز، التهاب پوست، چشم، مفاصل، کبد و مجاری صفراوای در مراحل شدید بیماری، زخمهای دهانی، کاهش وزن، تاخیر در رشد جسمی و رشد جنسی نیز میتواند در بیماران وجود داشته باشد. در آزمایشات ممکن است کم خونی ناشی از کمبود آهن یا آنمی های مختلط و بالابودن میزان التهاب مشاهده شود.
علل بروز بیماری‌های التهابی روده
با وجود انجام مطالعات متعدد، علت دقیق بروز بیماری های التهابی روده، هنوز نامشخص است. اما مطالعات به برخی علائم اشاره کرده اند:
علل ژنتیکی: یک فرضیه برای بروز بیماری های التهابی روده، علل ژنتیکی و زمینه‌های ارثی است . تا کنون 200 ژن مرتبط با بیماری های التهابی روده شناسایی شده است. مطالعه‌ای در ایران طی سال 2016 بر روی یکهزار بیمار مبتلا به بیماری‌های التهابی روده نیز، یکی از دلایل این بیماری را عوامل ژنتیکی و ارثی نام برده است.
نقص در سیستم ایمنی: عامل احتمالی بعدی، نقص در سیستم ایمنی است. هنگامی که سیستم ایمنی بدن شما تلاش می‌کند با ویروس‌ها یا باکتریهای مهاجم مبارزه کند، ایجاد یک پاسخ ایمنی غیر طبیعی می تواند باعث حمله سیستم ایمنی بدن به سلول های دستگاه گوارش خود فرد شود.
عوامل محیطی و کاهش میکروب‌های بدن: کاهش میکروب های بدن و کمتر قرار گرفتن افراد در معرض عوامل عفونی طی دوران کودکی ، یکی از علل بروز بیماری های التهابی روده است ؛ به همین دلیل، با توسعه شهرنشینی و همچنین بهبود وضعیت بهداشتی در جهان، بیماری های التهابی روده بخصوص در جوامع شهرنشین و کشورهای پیشرفته به دلیل دستیابی زودتر به وضعیت بهداشتی بهتر، بروز و شیوع بیشتری پیدا کرد.
سبک زندگی و تغذیه: در گذشته، اغلب غذاها پس از پخته شدن، به شکل تازه مصرف می‌شدند اما با توسعه شهرنشینی، غذاها بیشتر در یخچال نگهداری می‌شوند و این موجب رشد برخی میکروب‌ها می‌شود. تغییرات در عادات غذایی مانند مصرف بیشتر پروتئین‌ها و چربی‌ها، فست فودها و غذاهای آماده، مصرف خوراکی‌های مضر مانند پفک، چیپس و … ، کاهش مصرف میوه و سبزیجات تازه و نیز مصرف سیگار در افزایش شیوع بیماری‌های التهابی روده نقش داشته است.
بررسی‌ها نشان داده است که مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری، شیوه زایمان – کودکانی که به شیوه سزارین به دنیا می‌آیند شانس بیشتری در ابتلا به بیماری های التهابی روده دارند – ، تغذیه نوزاد با شیر خشک ( شیر مادر خاصیت محافظتی در برابر ابتلا به بیماری ها دارد) ، استفاده خودسرانه از آنتی بیوتیکها بویژه در کودکان زیر دو سال – به دلیل تغییر در ترکیب میکروبیوتای روده و برهم خوردن تعادل آن که شانس ابتلای فرد به بیماری‌ها از جمله بیماری های التهابی روده را افزایش می دهد – نیز در ابتلای افراد به بیماری های التهابی روده موثر هستند.
عوارض بیماری‌های التهابی روده ( کرون و کولیت اولسروز):
عوارض بیماری‌های التهابی روده شامل عوارض روده‌ای و خارج روده‌ای است که میتواند در بیماران کرون و بیماران با کولیت اولسروز متفاوت باشد.
عوارض بیماری کرون:
تنگی و ﻣﺴﺪود ﺷﺪن روده ﺑﺰرگ : ﺗﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺪود ﺷﺪن زﻣﺎﻧﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺳﺒﺐ ﺿﺨﯿﻢ ﺷﺪن دﯾﻮاره روده ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ورم ﯾﺎ ﺑﺎﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ از زﺧﻢ ﺷﻮد. ﻣﺴﯿﺮ ﻋﺒﻮر در روده ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ و ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺎﻣﻼ ًﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻓﯿﺴﺘﻮل : ﻋﺎرﺿﮥ ﺷﺎﯾﻊ دﯾﮕﺮي از اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري اﺳﺖ. ﻓﯿﺴﺘﻮل زﻣﺎﻧﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ﮐﻪ زﺧﻢ ﻫﺎي روده، دﯾﻮاره آن را ﺳﻮراخ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﻮﻧﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ اﻃﺮاف ﻣﺜﻞ ﻣﺜﺎﻧﻪ ﯾﺎ واژن ﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد. ﻓﯿﺴﺘﻮل اﻏﻠﺐ در اﻃﺮاف ﻣﻘﻌﺪ پدید می‌آید. اﯾﻦ ﻓﯿﺴﺘﻮلﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻔﻮﻧﯽ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﮑﯿﻞ آﺑﺴﻪ ﺷﻮﻧﺪ.
سایر عوارض: سایر عوارض هم شامل فیشر مقعد، عوارض کبدی ناشی از بیماری، ابتلا به بیماری‌های اتوایمیون ناشی از مصرف برخی دارو ها، عوارض پوستی، چشمی، مفصلی، سوء جذب مواد غذایی و ویتامین ها و احتمال ابتلا به سرطان روده در صورت عدم معالجه بیماری هستند.
عوارض بیماری کولیت اولسروز:
تنگی روده به علت مزمن شدن بیماری، خونریزی شدید که به درمان جواب نداده و منجر به جراحی می‌شود ، سوراخ شدن روده بزرگ، از دست رفتن شدید آب بدن، بیماری کبدی ، پوکی استخوان، افزایش شانس ابتلا به سرطان روده بزرگ، – احتمال ابتلا به سرطان روده بزرگ به دلیل پیشرفت‌های صورت گرفته در روشهای تشخیص و درمان بموقع و نیز تولید داروهای موثرتر کاهش یافته است – و همچنین احتمال لخته شدن خون و آمبولی ریوی و مغزی ناشی از آن به عنوان یکی از علل مهم مرگ مبتلایان این بیماری – در صورت کنترل و درمان التهاب روده، لخته شدن خون نیز کاملا برطرف می شود – از عوارض بیماری کولیت اولسروز هستند.
روشهای تشخیص بیماری‌های التهابی روده
مهمترین علامت در مبتلایان بیماری‌های التهابی روده، اسهال خونی بلغمی است که به درمان با آنتی‌بیوتیک جواب نداده و بیش از شش ماه طول کشیده است. گرفتن شرح حال بیمار، معاینه بالینی، علائم اولیه و آزمایشات (تستهای التهابی و تستهای معمول مانند آزمایش خون، مدفوع، کم خونی، تشخیص عفونت و…) اسکوپی‌ها (کولونوسکوپی و اندوسکوپی در موارد لازم) ، سی تی اسکن، ام آر آی روده برای بیماران مشکوک به کرون، ام آر آی روده باریک و … از جمله روشهای تشخیص بیماری‌های التهابی روده است.
سنگ بنای کنترل بیماری‌های التهابی روده
بیماری های التهابی روده، یک بیماری مادام العمر و سنگ بنای کنترل آن، تشخیص و درمان زودهنگام است. شروع بموقع کنترل بیماری، بسیار مهم و آغاز درمان بیماری قبل از گذشت 18 ماه از شروع آن ، یک نکته کلیدی است. آغاز روند کنترل بیماری بعد از دو سال از شروع بیماری ممکن است بیمار را ناچار به تحمل برخی عوارض کند.
باید دانست مبتلایان بیماری‌های التهابی روده به شرط تشخیص و درمان درست و بموقع اولیه و سپس درمان نگهدارنده، و همچنین همکاری با پزشک معالج در استفاده درست و بموقع داروها، می‌توانند یک زندگی تقریبا طبیعی و طول عمری همانند سایر افراد داشته باشند.
روشهای درمانی در کنترل بیماری های التهابی روده
هدف از درمان IBD کاهش التهابی است که باعث ایجاد علائم و نشانه‌های بیماری در فرد می‌شوند. در بهترین حالت، درمان ممکن است نه فقط به تسکین علائم، بلکه به بهبودی طولانی‌مدت و کاهش خطر بروز عوارض کمک کند. کنترل بیماری های التهابی روده بر اساس گایدلاین جهانی (دستورالعمل جهانی کنترل بیماری های التهابی روده) و شدت خطر بیماری ، علائم بالینی، سرولوژیکی و جمعیت شناختی است و با استفاده از دسته های دارویی مختلف، بسته به شرایط و پاسخگویی بیمار به کنترل دارویی صورت می گیرد. این داروها شامل مهار کننده های سیستم ایمنی، مهار کننده های جک، دارو های بیولوژیک، کورتیکو استروئیدها، آنتی بیوتیکها و داروهای ترکیبی است. اغلب بیماران به داروهای موجود پاسخ میدهند و بیماری آنها تحت کنترل درمی‌آید. درصد کمی از بیماران نیز ممکن است به داروهای موجود برای درمان، پاسخ ندهند که در این زمینه، محققان در تلاش برای تولید داروهای بیولوژیک برای درمان این دسته از بیماران هستند و امید می‌رود که این داروها در دهه آینده تولید و وارد بازار شوند. درصد اندکی از بیماران که به درمان‌های موجود پاسخ نمی‌دهند می‌توانند با عمل جراحی مناسب، بهبودی کامل بیابند.
درمان دارویی بیماری‌های التهابی روده
داروهای ضد التهابی:
داروهای ضد التهابی اغلب اولین قدم در درمان کولیت اولسروز هستند، و معمولا برای بیماری خفیف تا متوسط تجویز می‌شوند. این داروها بر اساس قضاوت پزشک از شدت بیماری، به صورت کوتاه‌مدت یا طولانی‌مدت، قابل استفاده هستند. اینکه کدام دارو را مصرف کنید، بستگی به ناحیه‌ای از دستگاه گوارش بیمار دارد که تحت تاثیر قرار گرفته است.
سرکوبگرهای سیستم ایمنی:
هنگامی که مواد شیمیایی به دنبال پاسخ ایمنی در بدن آزاد می‌شوند، می‌توانند به پوشش دستگاه گوارش آسیب برسانند. این داروها به روشهای مختلفی برای سرکوب پاسخ ایمنی کار می‌کنند. اخیرا، داروهایی که به آنها «مولکول‌های کوچک» نیز می‌گویند برای درمان IBD به صورت خوراکی در دسترس قرار گرفته‌اند.
بیولوژیک‌ها:
بیولوژیک‌ها (مونوکولونال آنتی بادی) دسته جدیدی از درمان هستند که هدف آنها، خنثی کردن پروتئین‌هایی در بدن است که باعث التهاب می‌شوند. برخی از آنها از طریق تزریق داخل وریدی و برخی دیگر توسط خود بیمار تزریق می‌شوند.
آنتی‌بیوتیک‌ها:
آنتی‌بیوتیک‌ها ممکن است علاوه بر دیگر داروها یا زمانی که عفونت نگران‌کننده‌ای وجود باشد استفاده شوند.
دیگر داروها و مکمل‌ها:
برخی داروها علاوه بر کنترل التهاب، ممکن است به تسکین علائم و نشانه‌های بیماری کمک کنند، اما همیشه پیش از مصرف هر گونه داروی بدون نسخه، با پزشک خود مشورت کنید.
بسته به شدت IBD، پزشک ممکن است یک یا چند مورد از موارد زیر را توصیه کند:
داروهای ضد اسهال:
این داروها می‌توانند در برخی از افراد مبتلا به تنگی‌ها یا عفونت‌های خاص بی‌اثر یا مضر باشند. لطفا پیش از مصرف این داروها با پزشک خود مشورت کنید.
مسکن‌ها:
برای تسکین درد خفیف، پزشک ممکن است استامینوفن را توصیه کند. با این حال، ایبوپروفن، ناپروکسن سدیم و دیکلوفناک سدیم احتمالا علائم شما را بدتر کرده و می‌توانند بیماری را نیز تشدید کنند.
ویتامین‌ها و مکمل‌ها:
اگر مواد مغذی کافی جذب نمی‌کنید، ممکن است مصرف ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی توصیه شود. پزشک در این زمینه شما را راهنمایی خواهد کرد.
نکته بسیار کلیدی در درمان دارویی بیماری‌های التهابی روده
نکته بسیار بااهمیت در فراینددرمان دارویی بیماری‌های التهابی روده آن است که بیماران تحت هیچ شرایطی بویژه در مرحله خاموشی بیماری که به دلیل کاهش علائم و بهبودی نسبی، تصور می‌شود فرد درمان شده است، روند کنترل بیماری را رها نکنند ؛ هر چند که ممکن است تعداد زیاد داروهای تجویزی برای بیماری‌های التهابی روده ( کرون و کولیت اولسروز) ، در مراحلی از کنترل، برای بیمار ناخوشایند و پرهزینه باشد؛ اما باید دانست که جدی‌ترین خطر برای مبتلایان بیماری‌های التهابی روده تحت درمان که میتواند به تشدید عوارض بیماری و مرگ و میر منجر شود، قطع مصرف داروهاست. بیمارانی که بیماری آنها کاملا کنترل شده، اما تحت درمان دارویی هستند، باید هر شش ماه یک بار، با انجام آزمایشات لازم به پزشک معالج خود مراجعه کرده و از خاموشی کامل بیماری اطمینان حاصل کنند.
جراحی در بیماری‌های التهابی روده
کنترل IBD علاوه بر درمان دارویی ممکن است نیاز به جراحی داشته باشد. جراحی لزوما آخرین روش کنترل بیماری های التهابی روده نیست، بلکه یک گزینه درمانی و گاهی بهترین روش برای برخی بیماران است . به عنوان مثال اگر داروهای بیولوژیک یک جایگاهی در روند کنترل بیماری دارند، جراحی هم جایگاه لازم خود را دارد و اگر در زمان طلایی و درست انجام شود، درمان خوبی است؛ اما اگر دیر انجام شود، درمان نامناسبی است.
فواصل غربالگری برای کنترل بیماری‌های التهابی روده
برای بررسی روند سلامت دستگاه گوارش بیماران التهابی روده، انجام کولونوسکوپی های دوره ای مورد نیاز است. فواصل بین کولونوسکوپی ، به محل درگیری روده، مدت بیماری و وضعیت جسمی بیمار بستگی دارد. اما کولونوسکوپی‌ها معمولا ، 8 سال بعد از تشخیص و شروع کنترل بیماری، باید به فاصله هر سه سال یک بار انجام شود. انجام کولونوسکوپی برای بیماران مبتلا به کولیت اولسروز که دچار کلانژیت اسکلروزان اولیه ناشی از عوارض کبدی هم شده باشند، هر سال یا هر دو سال یک بار لازم است.
مداخلات تغذیه‌ای در بیماری‌های التهابی روده
ﻫﺪف از رژﯾﻢ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﻼﯾﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎي اﻟﺘﻬﺎﺑﯽ روده ﺗﻌﺪﯾﻞ رژﯾﻢ در ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻫﺶ ﻋﻼﺋﻢ ﮔﻮارﺷﯽ و ﻫﻤﺰﻣﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯿﺰان ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻏﺬا اﺳت. رژیم غذایی مبتلایان بیماری های التهابی روده بستگی به شرایط کنترل بیماری دارد. چنانچه بیماری «تحت کنترل یا در مرحله خاموشی» باشد، هیچ محدودیتی در مصرف مواد غذایی ندارند و می توانند از یک رژیم غذایی سالم همانند سایر افراد جامعه استفاده کنند، اما اگر بیماری در حالت عود یا شعله وری باشد، ممکن است محدودیت رژیم غذایی مثل کاهش مصرف لبنیات، سبزیجات و میوه‌های خام اعمال شود. همچنین محدودیت در رژیم غذایی برخی بیماران که همزمان به بیماری های گوارشی دیگری مانند سلیاک و حساسیت به گلوتن مبتلا هستند، میتواند اعمال شود. نکته مهم آن است که این رژیم های غذایی حتما باید با دستور پزشک معالج صورت گیرد و بیماران از رژیم های غذایی خودسرانه پرهیز کنند.
آمادگی های لازم برای مراجعه به متخصص
اگر علائم بیماری های التهابی روده را دارید، قبل از مراجعه به متخصص گوارش و کبد، این آمادگی ها را کسب کنید:
تمام علائم مشاهده شده را روی برگه ای برای پزشک بنویسید
خلاصه ای از از وضعیت زندگی خود مثل استرس شدید یا تغییرات جدید تاثیرگذار در وضعیت خود را نیز بدان اضافه کنید
لیستی از تمام داروهای مصرفی خود ارائه کنید
پاسخی برای این دسته از سوالات پزشک خود داشته باشید: اولین علامت را چه زمانی تجربه کردید؟ علائم شما پیوسته است یا مدام در حال تغییر است؟ علائم شما چه قدر شدید است؟ آیا علائم بیماری شما بر روی سایر فعالیت های شما تاثیر گذاشته است؟ چه وقت علائم شما بدتر می شود؟ آیا سیگار می‌کشید؟ آیا از داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی استفاده می کنید؟
لیست برخی سوالات مهم خود را که می توانید از پزشک بپرسید: آیا دارویی هست که باید از آن پرهیز کنم؟ من با چه مشکلات احتمالی دیگری در سلامتی ام مواجه خواهم شد؟ رژیم غذایی خاص من چه باشد؟ ، انتظار چه عوارض جانبی را باید داشته باشم؟ برورشور آموزشی و وب سایتی هست که بدان مراجعه کنم؟ هنگام مراجعه به پزشک معالج، کلیه نتایج پاتولوژی، آزمایشات ، تصویربرداری‌ها، اندوسکوپی و کولونوسکوپی‌های انجام شده را همیشه همراه داشته باشید.
حمایت از مبتلایان بیماری‌های التهابی روده
بیماران مبتلا به بیماری های التهابی روده، نیازمند حمایت‌های اجتماعی بویژه حمایت خانوادگی و مالی هستند. عوارض بیماری مانند بیرون‌روی‌های متعدد ممکن است حضور فرد در اجتماع را سخت کند. درک شرایط بیمار به کنترل بیماری او کمک می کند. همچنین یکی از نکات بسیار با اهمیت در فرایند کنترل بیماری های التهابی روده ، حمایت متخصصان گوارش و کبد از این دسته از بیماران است، گوش دادن به سوالات بیماران همراه با دقت و حوصله می تواند فرایند کنترل بیماری را برای آنها تسهیل کند؛ این بیماران عمدتا از بهبود خود ناامیدند و باید آنها را نسبت به امکان کنترل کامل بیماری، داشتن یک زندگی عادی به شرط پیمودن فرایند درمان و برخورداری از یک طول عمر معمول همانند سایر افراد، مطمئن کرد. باید توجه داشت که ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﯿﻤﺎران دوران زﻧﺪﮔﯽ طبیعی دارﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ را ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﻨﺪ. براي آﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻼﺋﻢ ﻣﺰﻣﻦ و ﻣﺪاوم دارﻧﺪ توجه به نکات زیر می تواند کمک کننده باشد.
ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺑﺮ روي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻨﺘﺮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ اﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮل را اﻋﻤﺎل ﮐﻨﯿﺪ.
ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺜﻞ ﺧﺎﻧﻮاده، دوﺳﺘﺎن و ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺣﺎﻣﯽ.
از گوشه گیری بپرهیزید و به ارﺗﺒﺎﻃﺎت ، پیدا ﮐﺮدن دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻤﺎران و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻧﻬا ادامه دهید.
انتهای پیام