همکاری‌های علمی بین‌المللی

از زمانی که مجله مشهور «نیچر» برای اولین بار در سال 1869 منتشر شد، انتشارات مقاله با تک نویسنده معمول بود؛ اما این مجله معتبر جهانی و سایر مجلات مشهور علمی جهان، امروزه به قله‌ای در انتشار مدارک علمی با فعالیت گروهی محققان تبدیل شده است.

به دنبال پدیده جهانی شدن از اواخر قرن بیستم میلادی، بسیاری از مسائل دنیا اعم از اقتصاد جهانی، تغییرات آب و هوایی، صلح و امنیت و … نیاز به راه حل‌های جهانی یافته‌اند و حفظ ارتباطات بین‌المللی، کلید پیشرفت در مسیر توسعه است و بدون این مهم، رشد و توسعه ممکن نیست. از آن جا که راهکارهای مسائل جهانی، به انجام پژوهش و تحقیق وابسته و علم در قلب راه حل مشکلات مهم نهفته است، همکاری‌های بین‌المللی، به پایه اصلی در تولید دانش در بسیاری از حوزه‌های علم تبدیل شده و به طور گسترده به عنوان ابزاری برای ارتقای کمیت و کیفیت تحقیق و استفاده از منابع پیشرفته ترویج می‌شود. دانشگاه‌ها نیز به عنوان کانون اصلی تولید علم، بین‌المللی‌سازی را به عنوان یک مأموریت کلیدی سرلوحه خود قرار داده‌اند تا از مسیر ارتباطات علمی، به منافع خود دست یابند.

این مهم را نیز باید یادآور شد که توسعه اینترنت در جهان، یکی از تاثیرات عمیق خود را در حوزه علم و فناوری نشان داده و «علم باز» را به ارمغان آورده و مسیر همکاری تحقیقاتی بین‌المللی و دسترسی آزاد به نشریات و داده‌های اساسی را هموارتر کرده است. از سویی دیگر خوشبختانه، نسل جدید دانشمندان نیز فراتر از حفاظ رشته‌های سنتی به پدیده علم و تولید دانش نگاه و به طور فزاینده‌ای خود را بین رشته‌ای تعریف می‌کنند.

همکاری‌های علمی بین‌المللی که یکی از کلیدی‌ترین عوامل پیشرفت در تحقیقات پزشکی است، به دلیل تاثیر آن بر تقویت نظام‌های سلامت و کاهش بار بیماری‌ها از اهمیت بسیار بالاتری برخوردار است. بیشترین مقالات پزشکی بالینی پراستناد بر اساس نظام رتبه‌بندی دانشگاهی ESI ، حاصل همکاری‌های علمی بین‌المللی بوده است.

در روند اشتیاق کشورها برای توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی، تاثیر فوق‌العاده وقوع برخی رویدادهای جهانی همچون همه‌گیری بیماری‌ها و در سطحی بسیار بالاتر در دوران اپیدمی کووید-19 بر اهمیت همکاری‌های علمی بین‌المللی را نیز نباید نادیده گرفت. از زمانی که اولین گزارش‌ها مبنی بر انتشار یک بیماری جدید در ووهان چین در اواخر سال 2019 منتشر شد، هیچ‌کس نمی‌دانست علت آن چیست، از کجا آمده و چگونه پیشرفت می‌کند. یک سال و نیم بعد، به لطف جامعه تحقیقاتی بین‌المللی، همگان دانستند چه چیزی کووید-19 می‌شود، واکسن‌هایی را در زمان بی‌سابقه توسعه داده و به کار گرفتند و اکنون درک بهتری از نحوه مدیریت این بیماری وجود دارد و درمان‌های زیادی در راه است.

همچنین در مسیر همکاری‌های علمی بین‌المللی حوزه پزشکی، مطالعات کوهورت/ مطالعات آینده‌نگر مبتنی بر جمعیت، یکی از بهترین ابزارها و فرصت‌ها برای ورود به این عرصه و توسعه همکاری‌هاست. امروز مطالعات بزرگ کوهورت بین‌المللی زیادی شامل صدها هزار شرکت‌کننده در چندین منطقه از سراسر جهان ایجاد یا راه‌اندازی شده است. گروه‌های مشارکت‌کننده در مطالعات، ارزش زیادی برای مطالعه جمعیت‌های متنوع و زیرگروه‌های کلیدی جمعیت‌شناختی، ژنوتایپ‌ها و تعاملات ژن-محیط فراهم می‌کنند. اگرچه هر گروه به دلیل اندازه، خاستگاه نژادی و مرزهای جغرافیایی، محدودیت‌هایی هم ایجاد می‌کنند؛ اما پیوند داده‌ها در میان گروه‌های بزرگ، منبع دیجیتال گسترده‌ای از داده‌های متنوع را برای پاسخگویی به سؤالاتی فراهم می‌کند که هیچ یک از این گروه‌ها نمی‌توانند به تنهایی به آن‌ها پاسخ دهند و این موضوع، ارزش هر گروه و سرمایه‌گذاری‌های عظیمی که تا به امروز روی آن‌ها انجام شده است را افزایش می‌دهد.

مطالعات کوهورت انجام شده محققان ایرانی از گذشته تا کنون، بارزترین نمونه‌های همکاری‌های علمی بین‌المللی است که تاثیر این همکاری‌ها در رشد کمیت (تعداد) و کیفیت (استناد) مقالات به وضوح آشکار شده است.

در ایران، بزرگترین مطالعات کوهورت آینده‌نگر منطقه‌ای (کوهورت گلستان ، پارس، پلی ایران و ملی (کوهورت پرشین) با هدف شناسایی علل بروز بیماری‌ها بویژه سرطان‌های گوارشی، بیماری‌های قلبی و عروقی به عنوان عامل مهم مرگ‌های زودرس و سایر بیماری‌های مزمن غیرواگیر به رهبری دکتر رضا ملک‌زاده، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و موسس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد این دانشگاه، پایه‌گذاری و با همکاری قوی و مشتاقانه شمار زیادی از محققان علوم پزشکی کشور و نیز محققان بین‌المللی اجرا شده است. یکی از بهترین دستاوردهای این مطالعات، توسعه فوق‌العاده همکاری‌های علمی بین‌المللی و ارتقای رتبه ایران در تولید علم جهانی بوده است. علاوه بر آن این مطالعات به تربیت نسلی کوشا و باتجربه‌ از محققان موفق در همکاری‌های علمی بین‌المللی در عرصه علوم پزشکی انجامیده است. این کوشش همچنین سبب شد علاوه بر انتشار مقالات متعدد حاصل از مطالعات کوهورت در بهترین و مشهورترین مجلات علمی جهان همچون نیچر، نیوانگلند، لنست و … و نیز ارتقای استناد به مقالات که نشانه کیفیت مدارک علمی تولید شده است، پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران به دلیل بیشترین و موثرترین همکاری در انجام پروژه‌های تحقیقاتی جهانی ، یکی از قوی‌ترین مراکز تحقیقاتی همکار سازمان بهداشت جهانی در زمینه سرطان‌های گوارشی و بیماری‌های غیرواگیر به شمار آید.

با این همه، همکاری‌های علمی بین‌المللی نیازمند درک اهمیت آن و سرمایه‌گذاری کافی در این زمینه است. در کشورهای توسعه‌یافته سرمایه‌گذاری‌های عظیمی برای توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی بویژه مطالعات مبتنی بر جمعیت صورت گرفته اما این مهم در کشورهای درحال توسعه از جمله ایران، با چالش‌هایی مواجه است. این درحالیست که همکاری‌های علمی بین‌المللی باید از مرزهای بخش سنتی فراتر رود و دانشگاه، بخش خصوصی، سیاست‌گذاران و جامعه مدنی به شیوه‌ای عادلانه و فراگیر برای طراحی راه‌حل‌ها و مداخلات آینده همکاری کنند و در این مسیر فرصتی هم برای بخش‌های تجاری و مالی فراهم است تا از این نیازها حمایت و در هنگام بررسی سرمایه‌گذاری، به همکاری به عنوان یک اصل راهنما نگاه کنند.

منابع:

https://www.unesco.org

https://www.weforum.org/agenda/2021/06/4-views-on-why-scientific-collaboration-is-key-for-the-future

https://www.thelancet.com/journals/landig/article/PIIS2589-7500(20)30242-9/fulltext