معرفی بیماری رفلاکس / بازگشت اسید معده به مری (Gastroesophageal Reflux Disease/GERD)
غذایی که می‌خوریم از طریق لوله‌ای به نام مری وارد معده شده و هضم غذا در معده توسط اسید و شیره معده آغاز می‌شود. دیواره معده به دلیل تماس مداوم با اسید و شیره معده، در مقابل اثرات مخرب آنها مقاوم است و بالعکس، دیواره مری به دلیل این که به طور معمول، در معرض تماس با اسید و شیره معده نیست، دفاع مناسبی هم در برابر این عوامل ندارد. در حالت طبیعی، دریچه مری که بین مری و معده قرار دارد، اجازه می‌دهد غذا از مری وارد معده شود؛ ولی از بازگشت غذا و شیره معده به مری جلوگیری می‌کند. اگر دریچه مری وظیفه خود را به درستی انجام ندهد، یعنی به خوبی بسته نشود، یا بی‌موقع باز شود، اسید و شیره معده به داخل مری برمی‌گردند. از آن جا که دیواره مری در برابر اسید و شیره معده آسیب‌پذیر است، اگر دریچه مری کار خود را به‌درستی انجام ندهد، بازگشت اسید و شیره معده به داخل مری باعث ملتهب شدن محاط مری می‌شود. به بازگشت غیرعادی اسیده و شیره معده به داخل مری و ملتهب شدن محاط مری در اثر تماس با این عوامل، بیماری رفلاکس معده به مری یا اصطلاحا رفلاکس گفته می‌شود.
میزان شیوع بیماری رفلاکس
رفلاکس یکی از شایع‌ترین بیماری‌های گوارشی در جهان و ایران است. یک سوم مردم ایران دچار بیماری رفلاکس هستند و شیوع این بیماری در آمریکا و برخی جوامع غربی به 40 درصد هم می‌رسد.
علل بروز بیماری رفلاکس
علت اصلی بروز بیماری رفلاکس هنوز به‌درستی مشخص نشده است؛ اما یکی از مهمترین علل آن زمینه‌های ارثی و ژنتیکی است. این بیماری در خانواده اغلب افراد مبتلا به رفلاکس بویژه والدین فرد مبتلا هم مشاهده می‌شود.
با این حال برخی عوامل باعث بروز و تشدید رفلاکس می‌شوند که مهمترین آنها عبارتند از پرخوری، سریع غذا خوردن ، کامل نجویدن غذا یا غذا خوردن با استرس و نگرانی، مصرف غذاهای بسیار چرب، تند و شور، تند و تیز و پرادویه با فلفل زیاد، مصرف سیب‌زمینی سرخ شده، غذاهای حاوی ادویه سیر و پیاز، سوسیس و کالباس و آنچه که به فست فودها معروف هستند (ساندویچ ، پیتزا و ..)، انواع سس‌های چرب و پرنمک (بخصوص سس قرمز)، مرکبات ترش (پرتقال و نارنگی ترش، گوجه سبز)، کافئین زیاد (شکلات، قهوه، نسکافه)، مصرف چای لیوانی به مقدار یا دفعات زیاد در طی روز، بخصوص اگر پررنگ باشد و تازه دم نباشد، مصرف نان‌هایی که خمیر آنها بخوبی نمی‌پزد مثل نان باگت، نان سفید و نان بربری، چاقی و افزایش وزن، دراز کشیدن در فاصله کوتاه پس از صرف غذا، سیگار کشیدن و مصرف دخانیات، تریاک و بخصوص قلیان که نقش مهمی در تشدید علائم رفلاکس دارد، مصرف الکل و نوشابه‌های گازدار، استرس، فشار روانی و عصبی، پوشیدن لباسهای تنگ و …
همچنین یکی از مهمترین فرضیه‌ها در زمینه علت بروز رفلاکس و افزایش شیوع آن در جهان و ایران طی 40 سال گذشته، استفاده از کودهای نیترات برای افزایش محصولات کشاورزی و غلظت بالای نیترات در مواد غذایی است. نیترات موجود در محصولات کشاورزی و مواد غذایی در دهان تبدیل به نیتریت می‌شود و در بدو ورود به معده، با اسید معده، ترکیب شده و گاز NO/ Nitric Oxide (نیتریک اکسید) تولید می‌کند و در نهایت، نیتریک اکسید باعث شل شدن اسفنکترهای انتهای مری و ورود اسید به مری می‌شود.
علائم بیماری رفلاکس
علائم این بیماری بسیار گوناگون است و ممکن است هر فرد علامت متفاوتی را تجربه کند؛ اما شایع‌ترین علائم رفلاکس : ترش کردن (احساس بازگشت مایع تلخ یا ترش از معده به دهان)، تلخی دهان، احساس مکرر وجود ترشحات در قسمت پایین حلق و تلاش برای تخلیه آن، سوزش و درد زیر جناغ سینه (هر چند که بسیاری از بیماران مبتلا به رفلاکس به کبد چرب هم مبتلا هستند، اما احساس درد در زیر جناغ سینه که در بالای دنده چپ یا راست منتشر می‌شود و بسیاری از بیماران با تصور دردناک بودن کبد و بیماری کبدی، به پزشک مراجعه می کنند، ناشی از رفلاکس است و به کبد مربوط نمی شود)، احساس گرفتگی گلو و گیر کردن غذا ، حالت تهوع (بخصوص هنگام صبح)، باد گلو و آروغ زدن‌های مکرر، جمع شدن بیش از حد بزاق در دهان و سرفه‌های مکرر عمدتا خشک بدون علت، تلخ شدن دهان، و برگشت آب و مواد غذایی از معده به دهان، تپش قلب و تنگی نفس گاهی شبیه آسم ( در چنین مواردی، باید بیماری خطرناک‌تر مانند بیماری عروق قلب به دقت بررسی و از نبود مشکل قلبی اطمینان حاصل شود و سپس به رفلاکس پرداخته شود) از مهمترین علام بیماری رفلاکس هستند.
عوارض بیماری رفلاکس
بیماری رفلاکس اگرچه در اکثر بیماران مبتلا، موجب کوتاهی عمر نمی‌شود و خطرناک نیست ؛ اما عوارض آن بسیار آزاردهنده است و کیفیت زندگی را کاهش می‌دهد و می‌تواند در فعالیت‌ها و کارهای روزانه اختلال ایجاد کند. این عوارض با تشخیص بموقع و درمان مناسب براحتی قابل کنترل هستند.
یکی از عوارض مهم رفلاکس بروز التهاب و زخم در انتهای مری است. کمتر از 5 درصد بیماران مبتلا به رفلاکس علائم روزانه در حد شدید دارند و این افراد بویژه در معرض عوارض درازمدت چون تنگی انتهای مری و سرطان انتهای مری قرار دارند. درد و علائم رفلاکس در اکثر مواقع مستمر نبوده و بیشتر در مواقع اضطراب یا مصرف برخی غذاها و پرخوری تشدید می‌شود.
درمان بیماری رفلاکس
رفلاکس یک بیماری مادام‌العمر است و فرد با این بیماری متولد می‌شود؛ بنابراین درمان آن هم طولانی مدت و همیشگی است. یکی از مشکلات اصلی در درمان رفلاکس آن است که این بیماری گاهی شدید و گاهی خفیف است و به همین دلیل افراد مبتلا، هنگام کاهش علائم بیماری، دارو را قطع می کنند که با این اقدام، در آینده با درد شدیدتر به پزشک معالج مراجعه می‌کنند؛ بنابراین بسیار مهم است که به بیماران مبتلا به رفلاکس آموزش استفاده مداوم دارو تحت نظر پزشک و رعایت همیشگی رژیم غذایی را بدهیم.
خوشبختانه امروز داروهای بسیار موثری برای درمان رفلاکس وجود دارد. مهمترین داروهایی که به این منظور به کار می‌روند «امپرازول» و هم خانواده‌های آن نظیر «پانتوپرازول» ، «رابیپراول» و «لانسوپرازول» هستند. علاوه بر این‌ها، اضافه کردن داروهایی نظیر «فاموتیدین» نیز می‌توانند در برخی موارد موثر باشند. پزشک معالج، درمان را شروع می‌کند و بر حسب نیاز آنها را ادامه می‌دهد. لازم است همراه این داروها، ماهانه یک عدد قرص ویتامین D3 50000 نیز مصرف شود.
اگرچه عوارض معدودی با این داروها گزارش شده است؛ اما در مجموع، داروها بسیار کم عارضه و مفید بوده و مصرف آنها تا سالها می‌توانند ادامه داشته باشند؛ بنابراین کنترل علائم رفلاکس در درازمدت با این دسته داروها، بسیار موفقیت‌آمیز و مطمئن است.
جراحی در بیماری رفلاکس
در بیمارانی که بخوبی به درمان یا دارو جواب می‌دهند و علائم آنها کنترل می‌شود، اما با کم کردن یا قطع دارو، علائم برمی‌گردند، امکان انجام اعمال جراحی ضد رفلاکس وجود دارد؛ اما عمل جراحی برای افرادی که پاسخ مناسبی به درمان دارویی نداده‌اند، مناسب نیست.
امروزه این اعمال جراحی، به روش لاپاراسکوپیک انجام می‌شود. انجام عمل جراحی می‌تواند عوارضی داشته باشد که معمولا کوتاه مدت و گذرا هستند. در مورد میزان موفقیت عمل و نتایج درازمدت آن به طور خلاصه، می‌توان گفت که حدود 75 درصد افرادی که عمل آنها موفقیت‌آمیز بوده باشد، پس از ده سال، نیز مشکلی نخواهند داشت. اما در حدود 50 درصد افراد ممکن است پس از عمل جراحی، مجددا نیاز به مصرف دارو داشته باشند. ضروری است قبل از تصمیم به عمل جراحی با پزشک متخصص گوارش مشورت شود.
راه‌های بهبود علائم رفلاکس
پرهیز از عوامل خطر گفته شده در مورد بروز بیماری به همراه داشتن برنامه ورزشی منظم (حداقل روزانه 30 دقیقه پیاده‌روی ) و همچنین کنترل استرس و تعدیل فشارهای روانی، در کنترل رفلاکس بسیار موثر است. ممکن است آدامس جویدن نیز در بهبود علائم در برخی افراد موثر باشد. همچنین رعایت برخی توصیه‌های تغذیه‌ای ، سبک زندگی مناسب و کاهش استرس می‌توانند علائم رفلاکس را کنترل کنند. اگر با این روش‌ها در مدت کوتاه، علائم بهبود چشمگیری نیابند، بهتر است به پزشک مراجعه شود. پزشک معالج با توجه به علائم و انجام معاینات لازم، بررسی‌های مناسب را انجام خواهد داد و درمان را شروع خواهد کرد. بر اساس مطالعات انجام شده در کشور ما، حدود یک پنجم افراد مبتلا به رفلاکس همزمان زخم‌های معده یا اثنی‌عشر و حدود نیمی از افراد مبتلا به رفلاکس، روده تحریک‌پذیر نیز دارند؛ بنابراین بررسی و تشخیص و درمان مناسب بیماری‌ها همزمان از اهمیت بسزایی برخوردار است. همان طور که اشاره شد، استرس و فشارهای روانی از عوامل مهم تشدید و بروز رفلاکس هستند. توجه کافی به این مطلب و در صورت لزوم برخورداری از کمک مشاوران و روانپزشکان می‌تواند بسیار کمک کننده باشند. بیماری‌های کمیابی هم هستند که می‌توانند با علائم رفلاکس خود را نشان دهند. پزشک شما می تواند در مواقع لزوم به بررسی و تشخیص این موارد نیز بپردازد.
انتهای پیام